Khế ước tan vỡ
TTHN -
George Packer
Trần Ngọc Cư dịch
-
(Bất bình đẳng xã hội và sự suy yếu của Mỹ)
Lời người dịch: Mặc
dù bài tiểu luận sau đây không hề nói đến các cuộc biểu tình của Phong
trào Occupy Wall Street, nhưng nó giải thích những nguyên nhân sâu xa đã
đưa đến phản ứng dữ dội của phong trào này đối với giới tài phiệt Mỹ,
tầng lớp chóp bu chiếm 1% dân số nhưng nắm giữ 23% tài sản quốc gia. Nền
dân chủ Mỹ, đặt cơ sở trên giai cấp trung lưu, đã và đang bị giới tài
phiệt đánh tráo xuyên qua các hành vi như nỗ lực vận động hành lang của
các nhóm lợi ích, các ủy ban vận động tài chính tranh cử (political
action committees), các quảng cáo trên TV. Bất bình đẳng xã hội là một
đe dọa nghiêm trọng đối với thể chế dân chủ Mỹ.
Iraq
là một trong những cuộc chiến làm cho người ta lên cân. Cách đây vài
năm, tôi có dịp ăn trưa với một ký giả khác tại một quán bình dân kiểu
Mỹ trong Khu vực xanh (Green Zone) của Thành phố Baghdad . Ở một bàn
cạnh đó, hai thầu khoán Mỹ đang ăn vội vàng bánh mì kẹp thịt và khoai
chiên. Họ mặc đồng phục của giới thầu khoán: quần kaki, áo polo, mũ bóng
chày, và mang thẻ căn cước do Bộ Quốc phòng Mỹ cấp có bọc ni lông trên
dây đeo cổ. Người đàn ông phục vụ thức ăn cho họ có lẽ là người Iraq duy
nhất mà họ tiếp xúc trong ngày. Khu vực xanh được thiết kế để làm cho
bạn có một ảo giác về Iraq và thấy mình như đang ở trong thị xã Normal
của bang Illinois. Hiệu ứng ma túy này thấm dần vào tiềm thức của mọi
người Mỹ đến đây để ngồi ì, làm việc, hay tiệc tùng sau những bức tường
dày của khu vực này — người lính cũng như nhân viên dân sự, nhà ngoại
giao cũng như nhà báo, người quan trọng cũng như kẻ tầm thường. Ít ai ở
đây quá một năm; hầu như mọi người khi trở lại Mỹ đều mang theo một lô
chuyện phóng đại về cuộc chiến, cố quên đi rằng họ đã để lại đằng sau
những công trình xập xệ, dang dở và một đất nước đang bị cuốn hút vào
một cuộc nội chiến. Khi hai người thầu khoán đứng dậy và bước ra khỏi
tiệm ăn, bạn tôi nhìn tôi và nói, “Chúng ta không còn tài giỏi như trước
đây”.
Chiến
tranh Iraq là một loại thử nghiệm sức chịu đựng của tổ chức nhà nước Mỹ
(the American body politic). Và mọi hệ thống và cơ quan chính yếu của
nó đã hỏng cuộc trắc nghiệm này: ngành hành pháp lẫn ngành lập pháp,
giới quân sự, giới tình báo, các tổ chức vụ lợi và vô vụ lợi, các phương
tiện truyền thông. Hóa ra là các định chế của chúng ta chẳng còn lành
mạnh nữa – nhưng chúng ta không nhận ra điều đó. Đơn giản là, khoảng nửa
thế kỷ nay người Mỹ chưa đụng phải một thử thách nào khó khăn đến thế.
Qui trách nhiệm cho một số cá nhân nhất định về thảm kịch Iraq là quá dễ
dàng và hoàn toàn có lý. Nhưng qua nhiều năm nay, tôi trở nên quan tâm
hơn về những thất bại vượt quá tầm mức cá nhân, và vượt quá phạm vi Iraq
– tôi quan tâm về sự xơ cứng ngày càng trầm trọng của các định chế Mỹ.
Iraq không phải là một trường hợp ngoại lệ. Đó là triệu chứng sống động
của một xu thế lâu dài, càng năm càng trở nên tồi tệ. Chính những căn
bệnh vốn dĩ đã dẫn đến cuộc chiếm đóng thảm bại tại Iraq lại được biểu
hiện một cách đầy đủ tại thủ đô Washington mùa hè vừa qua trong sự thất
bại thảm hại khi Chính phủ không định được một mức nợ trần (the
debt-ceiling debacle). Những căn bệnh đó là: cứng ngắc về ý thức hệ đến
mức cuồng tín, dững dưng trước sự thật, không thể nghĩ xa hơn những mục
tiêu ngắn hạn, biến lợi ích quốc gia thành lợi thế đảng phái.
Trước
đây, tình thế có khác hơn thế không? Có thật là chúng ta không còn tốt
lành nữa chăng? Thử làm một thể nghiệm tư duy đi nhé: so sánh cuộc sống
của bạn ngày nay với cuộc sống của một người nào đó như bạn ở thời điểm
1978. Chẳng hạn một cặp vợ chồng có học thức, có cuộc sống tương đối
thoải mái ở một vị trí nào đó trong tuyệt đại đa số thuộc giai cấp trung
lưu năm đó. Và hãy tưởng tượng cuộc sống của họ còn thiếu tiện nghi hơn
cuộc sống hiện nay của bạn như thế nào. Anh chồng mặc một chiếc sơ mi
polyester cổ xòe có in hình màu đà và vàng ánh và mang đôi kính gọng đồi
mồi quá kích cỡ; chị vợ mặc chiếc áo đầm bằng tơ nhân tạo có cổ chữ V
và mang giày cao đế. Buổi sáng họ uống cà phê phin hiệu Maxwell House.
Họ lái chiếc Pacer, một loại ô tô con hai cửa của hãng AMC, máy lạnh bị
hư và bộ Stereo 8 cứ làm xoắn băng nhựa. Khi chị vợ muốn dọn một món gì
khá bảnh cho buổi ăn tối, thì đó là pasta primavera, một món mỳ Ý có
nhiều rau. Họ viết thư bằng chiếc máy đánh chữ hiệu Selectric của IBM,
mô-đen mới có ri-bông bôi xoá để sửa lỗi. Thời đó chỉ có TV dùng
ăng-ten, và chương trình hay nhất là sô hài Laverne and Shirley. Gọi
điện thoại ra ngoài địa phương phải mất mỗi phút một đôla vào cuối tuần;
du lịch bằng máy bay là cực kỳ tốn kém. Thành phố gần nơi họ sống không
còn là chỗ để họ tiêu khiển thì giờ: rác rưởi lấn hết vỉa hè, đồ phế
thải chất đống ở mỗi góc đường, điện thoại công cộng bị bọn du thủ phá
hoại để lấy tiền, các toa tàu điện ngầm vắng khách bị viết lên bừa bãi
bằng những câu khả ố.
Theo
tiêu chuẩn hiện nay, cuộc sống vào thời điểm 1978 là thiếu tiện nghi,
chật hẹp, và xấu xí. Các sản phẩm hãy còn thô sơ và không chạy tốt lắm.
Những công nghiệp chịu quá nhiều luật lệ, như ngành viễn liên và hàng
không, là rất tốn kém và không cho khách hàng nhiều lựa chọn. Lúc bấy
giờ, tình hình công nghiệp nói chung là trong giai đoạn suy tàn, nhưng
cuộc cách mạng tin học đầy kiểu dáng thì chưa diễn ra để thay thế nó.
Đời sống trước khi có Android, Apple Store, FedEx, HBO, Twitter, Whole
Foods, Lipitor, túi khí an toàn, Quĩ chỉ số của các thị trường mới nổi,
và khóa học chuẩn bị cho các trẻ em xuất sắc trước khi vào trường mầm
non không phải là một thế giới mà nhiều người trong chúng ta muốn trở
lại.
Từ
bấy đến nay, trên bề mặt, đời sống đã được cải thiện rất nhiều, chí ít
cho những người có học thức, tương đối thoải mái về vật chất — chẳng hạn
20% dân số chóp bu trên nấc thang kinh tế-xã hội. Song các cấu trúc sâu
sắc hơn, các định chế làm nền tảng cho một xã hội dân chủ lành mạnh,
đang tiếp tục rơi vào tình trạng suy đồi. Chúng ta có thể tiếp cận mọi
thông tin trên thế giới qua đầu ngón tay, trong khi những vấn đề cơ bản
nhất của chúng ta kéo dài từ năm này sang năm khác vẫn không được giải
quyết: thay đổi khí hậu, bất bình đẳng lợi tức, nợ quốc gia, vấn đề nhập
cư, thành tích giáo dục sa sút, cơ sở hạ tầng xuống cấp, các tiêu chuẩn
tin tức suy giảm. Nhìn quanh, chúng ta thấy các thay đổi về công nghệ
rất hào nhoáng, nhưng không có tiến bộ. Năm ngoái, một công ty có tên
trên sàn giao dịch Wall Street mà ít ai nghe tới đã đào một đường rãnh
dài 800 dặm đi dưới các cánh đồng, sông lạch, và núi non giữa Chicago và
New York để đặt cáp quang (fiber-optic cable) nối liền Sàn giao dịch
thương mại Chicago và Sàn giao dịch chứng khoán New York. Công trình xây
dựng cơ sở hạ tầng này, với phí tổn 300 triệu USD, chỉ để tiết kiệm 3
mili giây cho các giao dịch ở tốc độ cao và số lượng lớn — một lợi thế
cạnh tranh quan trọng. Song các tàu chở hành khách giữa Chicago và New
York ngày nay gần như không chạy nhanh hơn thời điểm 1950 bao nhiêu, và
nước Mỹ dường như không còn đủ khả năng chế tạo những con tàu chở hành
khách nhanh hơn, chí ít vì lý do chính trị. Chỉ hỏi người dân của các
bang Florida , Ohio , và Wisconsin , hẳn biết. Các thống đốc của những
bang này vừa từ chối nhận tiền của liên bang dành cho các dự án xây dựng
các đường xe lửa cao tốc.
Chúng ta có thể nâng cấp iPhones của chúng ta, nhưng chúng ta không thể
sửa sang lại đường sá và cầu cống. Chúng ta phát minh ra băng rộng
(broadband), nhưng chúng ta không thể nới rộng việc sử dụng nó đến 35%
dân chúng. Chúng ta có thể sử dụng 300 kênh TV trên iPad, nhưng trong
thập niên qua 20 tờ báo đã phải đóng cửa tất cả các văn phòng ở nước
ngoài. Chúng ta có máy bỏ phiếu với nút bấm trên màn hình, nhưng năm
ngoái chỉ có 40% số cử tri đã đăng ký chịu đi bầu. Hệ thống chính trị
của chúng ta ngày càng bị phân cực, ngày càng bị bế tắc từ trong cơ chế,
hơn bất cứ thời điểm nào từ thời Nội chiến đến nay. Ngày nay, không có
việc hủy diệt uy tín cá nhân của thời đại McCarthy hay những cuộc đấu
tranh trên đường phố của thập niên 1960. Song trong những giai đoạn đó,
sức mạnh của các định chế vẫn còn tồn tại trong chính trị, trong doanh
nghiệp, và trong giới truyền thông, đủ mạnh để giữ vững trung tâm của
toàn hệ thống. Người ta thường gọi trung tâm đó là giới quyền lực (the
establishment), và ngày nay nó không còn hiện hữu nữa. Việc giải quyết
các vấn đề cơ bản bằng một tinh thần thực tiển dám làm, đầy lạc quan (a
can-do practicality) – một đức tính mà trước đây thế giới thường gắn
liền với nước Mỹ, một đức tính từng cứu vớt chúng ta ra khỏi thói kiêu
căng hợm hĩnh của chính chúng ta — bây giờ dường như đã nằm ngoài tầm
vói.
KHẾ ƯỚC BẤT THÀNH VĂN
Vì
sao và bằng cách nào tình trạng này đã diễn ra? Đó là những câu hỏi hóc
búa. Một lối trả lời quanh co là trước hết phải hỏi, nước Mỹ bắt đầu
thay đổi khi nào? Bất cứ một khung thời gian nào cũng có một yếu tố tùy
tiện trong đó và bắt đầu cho một giả thuyết. Giả thuyết của tôi có nguồn
gốc từ cái năm 1978 thảm hại, đáng phải quên đi. Sẽ có nhiều người ngạc
nhiên khi tôi nói rằng vào khoảng năm 1978, đời số Mỹ bắt đầu thay đổi –
và thay đổi nhanh chóng. Cũng như bây giờ, năm 1978 là một thời điểm mà
mọi người cảm thấy bi quan – tỉ số lạm phát cao, tỉ số thất nghiệp cao,
và giá xăng cũng cao. Nước Mỹ phản ứng lại cảm thức suy yếu này bằng
cách từng buớc tránh xa cách dàn xếp xã hội (the social arrangement) đã
tồn tại từ thập niên 1930 và thập niên 1940.
Cách
dàn xếp đó là gì? Đôi khi nó được gọi là “nền kinh tế hỗn hợp”; từ ngữ
mà tôi thích dùng là ”nền dân chủ giai cấp trung lưu”. Đó là khế ước bất
thành văn của giới lao động, giới doanh nghiệp, và chính phủ — giữa
giới quyền lực chóp bu và quần chúng. Khế ước này đã đảm bảo rằng những
lợi ích của sự tăng trưởng kinh tế sau Thế chiến II được phân phối rộng
rãi hơn, và với sự phồn thịnh được chia đều hơn bất cứ thời điểm nào
trong lịch sử loài người. Trong thập niên 1970, tổng giám đốc của các
tập đoàn kinh tế kiếm được khoảng 40 lần số lương của nhân viên thấp
nhất trong công ty. (Vào năm 2007, tỉ lệ này là hơn 400 trên 1). Luật
lao động và chính sách của chính phủ đã giữ được cán cân lực lượng giữa
công nhân và chủ nhân trên một thế quân bình, dẫn đến một vòng luân lưu
tích cực trong đó đồng lương cao hơn của công nhân đã kích thích kinh tế
mạnh mẽ hơn. Luật thuế đã hạn chế số lượng của cải có thể được tích lũy
trong tay tư nhân và truyền thừa từ đời này sang đời khác, nhờ thế ngăn
chặn được sự hình thành chế độ tài phiệt cha truyền con nối (inherited
plutocracy). Các cơ quan điều tiết kinh tế (regulatory agencies) là đủ
mạnh để ngăn chặn loại bong bóng đầu cơ (speculative bubbles) mà hiện
nay thường xảy ra cứ vào khoảng 5 năm một lần: giữa cuộc Đại suy thoái
trong Thập niên 1930 và Thời đại Reagan, không hề có một cuộc khủng
hoảng tài chính nào diễn ra trên qui mô toàn hệ thống, đó là lý do tại
sao hậu quả của các cuộc suy thoái kinh tế trong những thập niên ấy là
nhẹ hơn thời gian gần đây rất nhiều. Ngân hàng thương mại là một doanh
nhiệp ổn định đến buồn chán. (Trong các phim từ những thập niên 1940 và
1950, các chủ ngân hàng là những cột trụ vững chắc, tẻ nhạt của cộng
đồng. Sinh hoạt của ngân hàng đầu tư, được phong toả bởi bức tường sắt
của Đạo luật Glass-Steagall, là một thế giới khép kín của những tổ chức
hùn vốn tư nhân trong đó những người giàu có phải cân nhắc cẩn thận
những rủi ro vì họ đang chơi với đồng tiền của chính họ. Một phần do hậu
quả của sự thịnh vượng chung này, việc tham gia chính trị của người dân
đã đạt tới đỉnh cao trong những năm hậu chiến hơn bất cứ thời nào trong
lịch sử (với ngoại lệ của những thành phần, như người Mỹ da đen ở Miền
Nam, là nơi vào thời đó họ vẫn còn bị từ chối sự tiếp cận với thùng
phiếu).
Đồng thời, tầng lớp chóp bu của nước Mỹ lúc bấy giờ đã đóng một vai trò
mà ngày nay ta không còn thấy. Họ thực sự tự coi mình là người canh giữ
các định chế và lợi ích quốc gia. Những người đứng đầu các ngân hàng,
các tập đoàn kinh tế, các đại học, các văn phòng luật sư, các sáng hội,
và các hãng truyền thông cũng có thể bị mua chuộc, cũng có thể đỉ bợm và
tham lam như các đồng nghiệp của họ ngày nay, không hơn không kém.
Nhưng họ đã vươn lên địa vị chóp bu trong một nền văn hóa có đủ sức kềm
hãm những đặc điểm tiêu cực nói trên và chắc chắn họ không ca ngợi
chúng. Những tổ chức như Council on Foreign Relations (Hội đồng nghiên
cứu quan hệ đối ngoại), the Committee for Economic Development (Ủy ban
phát triển kinh tế), và the Ford Foundation (Sáng hội Ford) không hành
động để bênh vực một quan điểm đơn nhất của giới đặc quyền đặc lợi –
quan điểm của nhà giàu. Nói cho ngay, các tổ chức này đã vượt lên trên
các lợi ích xung khắc nhau trong nước và cố gắng đoàn kết chúng trong
một ý niệm bao trùm là lợi ích quốc gia. Chính những nhà lãnh đạo doanh
nghiệp từng phản đối Chính sách kinh tế mới (New Deal) — một cách mãnh
liệt chẳng khác gì Phòng Thương mại Hoa Kỳ hiện nay đang chống cuộc cải
tổ y tế và tài chính — về sau lại chấp nhận Chương trình An sinh Xã hội
(Social Security) và các công đoàn, không cản trở Chương trình y tế dành
cho người hưu trí (Medicare), và hậu thuẫn các sáng kiến khác trong
chương trình cải tổ “Đại xã hội” (Great Society) của Lyndon Johnson. Họ
coi các thành tựu lập pháp nói trên như một đóng góp cho sự hài hòa của
xã hội để đảm bảo một nền kinh tế có hiệu năng. Năm 1964, Johnson thành
lập Ủy ban Quốc gia về Công nghệ, Tự động hóa, và Tiến bộ Kinh tế để
nghiên cứu hiệu quả của những cải cách sắp tới trên lực lượng lao động.
Ủy ban này gồm có hai lãnh đạo lao động, hai lãnh đạo tập đoàn kinh tế,
nhà hoạt động nhân quyền Whitney Young, và nhà xã hội học Daniel Bell.
Hai năm sau, họ đưa ra các đề xuất gồm có: một lợi tức hằng năm được bảo
đảm và một chương trình huấn nghệ rộng lớn. Đây là cách hành xử của
tầng lớp chóp bu ngày trước: như thể họ có trách nhiệm thực sự đối với
xã hội.
Hẳn
nhiên, sự đồng thuận xã hội thời hậu chiến vẫn còn nhiều bất công. Nếu
bạn là người da đen hoặc là phụ nữ, sự đồng thuận này vẫn chưa dành
nhiều chỗ đứng cho bạn. Nó có thể áp bức, bắt bạn phải phục tùng, nó có
thể độc tài, xâm phạm đời tư của bạn. Song giai đọan đó cũng đưa ra
những phương cách sửa đổi những sai lầm tồn tại: chẳng hạn, một chính
phủ mạnh, một giới doanh nghiệp sáng suốt, và một giới lao động tranh
đấu là những thành trì quan trọng của phong trào dân quyền (the civil
rights movement). Luyến tiếc dĩ vãng là một tình cảm vô ích. Như bất cứ
thời đại nào, những năm hậu chiến cũng có những khuyết tật của nó. Song
từ góc nhìn của chúng ta ở thời điểm 2011, đó là những năm khá tốt đẹp.
SỰ TRỖI DẬY CỦA GIỚI TÀI PHIỆT
Có
hai sự kiện đã xảy đến cho sự sắp xếp xã hội có tính cách mới mẻ này.
Trước hết là những biến động của thập niên 1960. Sự tường thuật quen
thuộc là: tuổi trẻ nổi loạn và làm cách mạng, một phản ứng dữ dội mà
ngày nay ta gọi là các cuộc chiến văn hóa, đã thay đổi vĩnh viễn phong
cách và đạo lý Mỹ. Vượt hẳn ra ngoài tính không tưởng chính trị
(political utopia), di sản của thập niên 1960 là sự giải phóng cá nhân.
Một số nhân vật bảo thủ cho rằng cuộc cách mạng xã hội của thập niên
1960 và thập niên 1970 đã dọn đường cho cuộc cách mạng kinh tế của thập
niên 1980, rằng Abbie Hoffman [người đồng sáng lập Đảng Thanh niên Quốc
tế, gọi tắt "Yippies"] và Ronald Reagan cả hai đều tranh đấu cho tự do.
Nhưng [tinh thần tự do được biểu hiện trong đại nhạc hội] Woodstock
không đủ để phá vỡ chế độ dân chủ giai cấp trung lưu (middle-class
democracy) đã từng phục vụ lợi ích của hằng chục triệu người Mỹ. Các
chính quyền của Tổng thống Nixon và Tổng thống Ford đã thực sự kéo dài
chế độ dân chủ giai cấp trung lưu ấy. Trong tác phẩm xuất bản năm 2001,
The Paradox of American Democracy (Nghịch lý của Dân chủ Mỹ), John Judis
nhận xét rằng trong 3 thập niên, từ 1933 đến 1966, chính phủ liên bang
đã tạo ra 11 cơ quan điều hành để bảo vệ quyền lợi của người tiêu thụ,
giới công nhân, và người đầu tư. Trong vòng 5 năm, từ 1970 đến 1975,
chính phủ liên bang lập thêm 12 cơ quan nữa, gồm Cơ quan Bảo vệ Môi
trường (the Environmental Protection Agency), Cơ quan Điều hành Y tế và
An toàn Nghề nghiệp (the Occupational Safety and Health Commission).
Richard Nixon là một chính trị gia phóng khoáng được che dấu dưới lớp áo
bảo thủ (a closet liberal), và ngày nay chắn chắn ông sẽ đứng về cánh
tả của Thượng nghị sĩ Olympia Snow, một nhân vật Cộng hòa ôn hòa.
Sự
kiện thứ hai đã diễn ra là nạn suy trầm kinh tế của thập niên 1970, mà
nguyên nhân là sự đình đốn kinh tế đi đôi với lạm phát (stagflation) và
cú sốc dầu lửa [do sự phong toả cuả OPEC]. Sự kiện này bào mòn lợi tức
của người Mỹ và niềm tin tưởng còn sót lại đối với chính phủ liên bang
sau Chiến tranh Việt Nam, Watergate, và xáo trộn xã hội của thập niên
1960. Nó cũng báo động giới lãnh đạo doanh nghiệp Mỹ, và giới này đã
biến sự báo động này thành hành động. Họ bắt đầu tin rằng bản thân chủ
nghĩa tư bản đang bị những nhà hoạt động như Rachel Carson [bảo vệ môi
trường] và Ralph Nader [bảo vệ quyền lợi người tiêu thụ] đánh phá, và họ
tự tổ chức thành những nhóm vận động hành lang (lobbying groups) và
những viện nghiên cứu chính sách (think tanks) — những nhóm này nhanh
chóng trở thành các tổ chức hoạt động quen thuộc, đầy quyền lực trong
chính trị Mỹ: the Business Roundtable, the Heritage Foundation, và một
số tổ chức khác. Ngân sách và ảnh hưởng của chúng chẳng bao lâu đã có
thể sánh với những nhóm kỳ cựu có ý thức đồng thuận cao hơn, như viện
nghiên cứu Brookings Institution. Giữa thập niên 1970, các tổng giám đốc
công ty không còn tin rằng họ có bổn phận phải hành động như những
người bảo quản vô vị lợi của nền kinh tế quốc gia. Họ đã trở thành một
nhóm lợi ích đặc biệt; và lợi ích mà họ đại diện là của chính họ. Irving
Kristol, một nhà văn thuộc khuynh hướng tân bảo thủ, đã đóng một vai
trò chủ yếu trong việc tập trung sự quan tâm của các giám đốc công ty
vào chương trình nghị sự hẹp hòi và khẩn cấp hơn. Ông khuyên họ : “Lòng
bác ái của các tập đoàn kinh tế không nhất thiết phải là, và không thể
là, vô vị lợi”.
Trong
các chi tiêu thiếu tinh thần vô vị lợi (non-disinterested) mà các tập
đoàn bắt đầu xúc tiến, không có gì vị lợi hơn vận động hành lang
(lobbying). Vận động hành lang đã có từ thời nước Mỹ mới thành lập,
nhưng mãi cho đến giữa hay cuối thập niên 1970, nó chỉ là thủ tục giao
tế tẻ nhạt. Năm 1971, chỉ có 145 doanh nghiệp được đại diện bởi các
chuyên viên vận động hành lang có đăng ký tại Washington; vào năm 1982,
con số này là 2.445. Năm 1974, chỉ có trên 600 ủy ban vận động chính trị
(political action committees, viết tắt PAC), quyên góp được 12,5 triệu
USD năm đó; năm 1982, có đến 3.371 ủy ban, quyên góp được 83 triệu USD.
[PACs là các nhóm tư nhân được tổ chức để lựa chọn ứng cử viên hay theo
đuổi các hoạt động lập pháp, DG.] Năm 1974, tổng số tiền chi tiêu cho
cuộc bầu cử giữa nhiệm kỳ Tổng thống là 77 triệu USD ; năm 1982, con số
đó lên tới 343 triệu USD. Không phải tất cả mọi vận động hành lang và
chi tiêu tranh cử đều do các tập đoàn kinh tế thực hiện, nhưng các tập
đoàn này chiếm đa số và làm tốt hơn bất cứ tổ chức nào khác. Và chúng
đạt được kết quả mong muốn.
Những thay đổi này được thực hiện không những bởi các nhà tư tưởng bảo
thủ và các đồng minh của họ trong giới doanh nghiệp. Trong số những
người đã thúc đẩy sự chuyển biến phải kể đến những thành phần phóng
khoáng mang lý tưởng cao thượng (high-minded liberals), những người theo
khuynh hướng McGovern và những người đòi cải tổ chính trị sau vụ
Watergate, tức những người đã đã tạo ra các luật bầu cử trong sạch cho
phép cử tri bầu cử vòng đầu để chọn ứng cử viên chính thức (open
primary, clean election laws). Họ cũng sáng tạo các hình thức vận động
chính trị “bên ngoài” chủ yếu dựa vào quảng cáo trên TV. Trên lý thuyết,
những cải tổ này đã mở rộng hệ thống chính trị cho những người trước
đây bị tướt đoạt quyền bầu cử, bằng cách loại bỏ việc lựa chọn ứng cử
viên do quyết định của một thiểu số (the smoke-filled room), do một nhóm
người trong một đảng chính trị (the party caucus) hay do một đầu sỏ
chính trị trong một thành phố (the urban boss) – thay thế Richard Daley
bằng Jesse Jackson. Nhưng trong thực tế, những gì thay thế sinh hoạt
chính trị cũ cũng không mang lại một nền chính trị mới mẻ công bình hơn.
Thay vào đó, các chính đảng đã mất tính cố kết (coherence) và cả quyền
hành đối với đảng viên. Vì bị chính trị cơ sở kiểu mới qua mặt, các đảng
chính trị phải vận động bằng cách trực tiếp gửi thư (direct mail) đến
các nhóm cử tri, phải chịu ơn các nhóm lợi ích đặc biệt, và nhận tài trợ
từ các nhóm vận động hành lang. Trong khi đó, giới cử tri (the
electorate) được chuyển hóa từ các liên minh của các khối khác nhau –
như lao động, tiểu thương, và nông gia – thành một quốc gia bị phân tán
nhỏ gồm những khán giả truyền hình. Các chính trị gia bắt đầu tập trung
năng lực của mình vào việc vận động tiền bạc thật nhiều để mua các thời
khoảng quảng cáo thật lớn. Rốt cuộc, nỗ lực vận động tài chính này đã
không cho phép họ có đủ thì giờ để phục vụ nhân dân: như Nghị sĩ Tom
Harkin, đảng viên Dân chủ bang Iowa, có lần đã nói với tôi, rằng ông và
các đồng viện của ông đã mất tiêu nửa thời gian ngoài Quốc Hội để vận
động tài chính.
Trường
hợp sau đây nói lên hiệu ứng lệch lạc của tiến trình dân chủ hóa. Loại
bỏ giới quyền lực chóp bu, hay chứng kiến họ từ bỏ thẩm quyền đạo lý,
không nhất thiết tăng thêm quyền lực cho người dân bình thường. Một khi
Walter Reuther của công đoàn Công nhân Xe hơi Thống nhất (UAW) và Walter
Wriston của Ngân hàng Citicorp không còn sát cánh bên nhau trong Các
nhiệm vụ làm cho thế giới tốt đẹp hơn (Commissions to Make the World a
Better Place) mà bắt đầu mướn các chuyên viên vận động hành lang để
tranh đấu cho quyền lợi riêng của phe nhóm mình tại Quốc Hội Mỹ, cán cân
lực lượng nghiêng hẳn về phía các doanh nghiệp. Ba mươi năm sau, ai đã
giành lợi thế trong Chính phủ — công đoàn UAW hay Citcorp?
Năm 1978, tất cả những xu thế này đều đi đến một giai đoạn nghiêm trọng.
Năm đó, ba dự luật cải tổ [kinh tế và xã hội] được đưa ra trước Quốc
Hội để biểu quyết. Một trong ba dự luật đó là thiết lập một văn phòng
mới đại diện cho người tiêu thụ, giúp công chúng có được một tiếng nói
bênh vực quyền lợi của giới tiêu thụ ngay trong bộ máy hành chính liên
bang. Dự luật thứ hai đề nghị gia tăng một cách khiêm nhượng thuế lợi
nhuận tài sản đầu tư (capital gains tax) và bải bỏ việc khấu trừ [ra
khỏi lợi tức phải đóng thuế] các chi phí khoản đãi trong doanh nghiệp.
Một dự luật thứ ba tìm cách tạo khó khăn để các công ty không thể tránh
né luật lao động và cản trở việc tổ chức công đoàn. Những dự luật này đã
được sự hậu thuẫn lưỡng đảng [Cộng hòa và Dân chủ] ở trong Quốc Hội;
chúng được đưa ra đúng vào giai đoạn cuối cùng của một thời đại mà sự
đồng thuận lưỡng đảng là chuyện bình thường, một thời đại mà các dự luật
quan trọng và thiết yếu đều được sự hậu thuẫn từ hai đảng. Đấy là lúc
Đảng Dân chủ kiểm soát được Nhà trắng và hai viện của Quốc Hội, và các
dự luật này rất được dân chúng ủng hộ. Song, từng dự luật một theo nhau
đi đến thất bại. (Cuối cùng dự luật thuế vụ được thông qua, nhưng chỉ
sau khi nó bị thay đổi; thay vì tăng thuế lợi nhuận tài sản đầu tư [the
capital gains tax rate], văn bản cuối cùng của dự luật đã cắt giảm thuế
đó một nửa).
Sự
kiện này đã diễn ra như thế nào và lý do tại sao là đề tài nghiên cứu
trong tác phẩm gần đây của Jacob Hacker và Paul Pierson, Winner-Take-All
Politics (Chính trị kẻ-thắng-chiếm-hết). Lý giải của họ, gói ghém trong
hai từ, là “tài phiệt” (organized money). Các nhóm doanh nghiệp đã tung
ra một đợt tấn công xuyên qua nỗ lực vận động hành lang (a lobbying
attack), một chiến dịch mà Washington chưa bao giờ chứng kiến trước đó.
Và khi đấu trường lắng dịu, người ta mới nhận ra một kỷ nguyên mới đã
bắt đầu trong sinh hoạt chính trị Mỹ. Cuối năm 1978, các cuộc bầu cử
giữa nhiệm kỳ tổng thống (the mid-term elections) đã cho phép Đảng Cộng
hòa giành thêm 15 ghế trong Hạ viện và 3 ghế trong Thượng viện. Bản thân
của những con số này không ấn tượng bằng bản chất của những thành viên
Quốc Hội mới đến Washington. Họ không phải là loại chính trị gia tìm
cách làm việc hài hòa với các đồng viện và giải quyết các vấn đề bằng
cách thông qua các dự luật. Nói đúng ra, họ là những nhân vật bảo thủ
nằm trong một phong trào vốn xung khắc ngay cả ý niệm chính phủ. Trong
số đó có một giáo sư sử học từ bang Georgia tên là Newt Gingrich. Cuộc
cách mạng Reagan đã bắt đầu vào năm 1978.
Giới
tài phiệt không hề lén lút áp đặt những thay đổi rộng lớn này lên một
quần chúng ngây thơ và thiếu cảnh giác. Vào cuối thập niên 1970, làn
sóng phẫn nộ của dân chúng đối với Chính phủ đã lên cao, và Tổng thống
Jimmy Carter nằm trong tầm nhắm tuyệt vời của họ. Đây không phải là một
trường hợp về ý thức sai lầm của người dân, nhưng là một trường hợp về
người dân đã chán ngán Chính phủ. Hai năm sau, Reagan lên nắm được chính
quyền bằng một số phiếu cực lớn (a landslide). Chính dân chúng đã muốn
nhà lãnh đạo này.
Nhưng
cặp vợ chồng điển hình của năm 1978, với chiếc Pacer-AMC nói trên,
không đi bầu để thấy phần bánh kinh tế của mình bị cắt giảm một cách
thảm hại trong 30 năm qua. Họ không bất mãn vì lợi tức quốc gia đã rơi
vào 1% dân số nằm ở chóp bu là quá ít hay vì luật thuế vụ đã tiến bộ một
cách bất công đối với người giàu. Họ không hề muốn dẹp bỏ các chương
trình chính phủ như An sinh Xã hội và Bảo hiểm y tế cho người già
(Medicare), những chương trình đã mang lại an ninh kinh tế cho giai cấp
trung lưu. Họ không đi bầu để làm suy yếu Chính phủ, bao lâu mà Chính
phủ còn bảo vệ lợi ích của họ. Nhưng suốt 30 năm tiếp theo, thế lực
khống chế chính trường đã theo đuổi những mục tiêu [đi ngược với nguyện
vọng của cặp vợ chồng nói trên] như thể những mục tiêu này là những gì
mà tuyệt đại đa số dân chúng Mỹ mong muốn. Giới tài phiệt và phong trào
bảo thủ đã nắm lấy vận hội vào năm 1978 để khởi động một cuộc chuyển
giao tài sản to lớn và kéo dài cả một thế hệ sang tay những người giàu
có nhất nước Mỹ. Sự chuyển giao này đã diễn ra liên tục trong thời kỳ
kinh tế hưng thịnh cũng như lúc gặp khó khăn, dưới các đời Tổng thống
Dân chủ cũng như Cộng hòa, khi Đảng Dân chủ kiểm soát Quốc Hội cũng như
khi Đảng Cộng hòa khống chế ngành lập pháp. Vì các nhà chính trị của
Đảng Dân chủ cũng lũ lượt đến gõ cửa Wall Street và các tập đoàn kinh tế
Mỹ, vì đấy là nơi có nhiều tiền lắm của. Các đảng viên Dân chủ cũng
nhận hối lộ hợp pháp một cách nồng nhiệt như các đảng viên Cộng hòa, và
khi có cơ hội một số trong bọn họ cũng bỏ phiếu ngoan ngoãn để phục vụ
giới tài phiệt chẳng khác chi các đối thủ chính trị của mình. Năm 2007,
khi Quốc Hội đang xét đến việc khép lại một kẽ hở trong đạo luật cho
phép các nhà quản lý quĩ đối xung (hedge fund managers) chỉ trả 15% trên
hầu hết lợi tức của mình – nghĩa là còn kém hơn tỉ suất thuế cuả các
thư ký của họ — Nghị sĩ Dân chủ Charles Schumer của bang New York vội
vàng đứng ra bên vực các viên quản lý này và đảm bảo rằng việc này không
xảy ra. Cũng như Bob Dole, bấy giờ là một nghị sĩ Cộng hòa, đã tuyên bố
từ năm 1982: “Người nghèo không đóng góp vào quĩ vận động tranh cử”.
LỜI HỨA HẸN CỦA MỸ QUỐC ĐÃ TRỞ THÀNH MAI MỈA
Sự
bất bình đẳng xã hội là tệ nạn làm đầu mối cho nhiều tệ nạn khác. Cũng
như một loại khí không mùi, bất bình đẳng xã hội đã thấm vào mọi ngỏ
ngách nước Mỹ và làm suy yếu nền dân chủ nước này. Nhưng không ai tìm ra
được nguồn gốc để khoá hẳn luồng khí đó lại. Qua nhiều năm, một số
chính khách và học giả thậm chí không nhìn nhận sự hiện hữu của tình
trạng bất bình đẳng này. Nhưng bằng chứng của sự chênh lệch giàu-nghèo
ngày càng tràn ngập. Từ năm 1979 đến năm 2006, lợi tức hằng năm sau khi
trừ thuế của người Mỹ trung lưu đã tăng lên 21% (được điều chỉnh vì lạm
phát). Những người Mỹ nghèo nhất chỉ thấy lợi tức của mình tăng thêm
11%. Trong khi đó 1% dân số ở chóp bu có lợi tức tăng thêm 256%. Mức
tăng này đã khiến tỉ lệ lợi tức của họ so với lợi tức quốc gia tăng lên
gấp ba, lên tới con số 23%, tức là mức cao nhất từ năm 1928. Đường biểu
đồ lợi tức của họ qua thời gian trông gần như bằng phẳng dưới các đời
Tổng thống Kennedy, Johnson, Nixon, Ford, và Carter, nhưng tiếp theo đó
là các đợt gia tăng đột biến liên tục dưới các đời Tổng thống Reagan,
Bush Cha, Clinton và Bush Con.
Có
người tranh luận rằng tình trạng bất bình đẳng nghiêm trọng này là một
hậu quả tất yếu của những biến chuyển sâu rộng hơn: sự cạnh tranh toàn
cầu, hàng hóa rẻ làm tại Trung Quốc, những thay đổi công nghệ. Mặc dù
những yếu tố này có đóng một vai trò, nhưng không phải là vai trò quyết
định. Tại châu Âu, nơi những diễn biến như thế cũng xảy ra, nhưng tình
trạng bất bình đẳng vẫn còn dễ chịu hơn Mỹ nhiều. Yếu tố quyết định từ
lâu vẫn là chính trị và chính sách công (politics and public policy).
Rất nhiều tác phẩm nghiên cứu của các nhà kinh tế và các học giả trong
vài năm qua đã trình bày một trường hợp chắc nịch là: trong ba thập niên
qua, Chính phủ đã liên tục dành ưu đãi cho người giàu. Đây là cốt lõi
của vấn đề: các lãnh đạo chính trị của chúng ta, các cơ chế của chúng
ta.
Nhưng
còn cơ bản hơn cả chính sách công, đó là sự chuyển hóa dài hạn về tư
cách và đạo lý của giai cấp chóp bu trong xã hội Mỹ –những gì bây giờ họ
sẵn sàng làm mà ngày xưa họ nhất định không làm, hay thậm chỉ không
nghĩ đến việc làm điều đó. Những thay đổi chính trị đã thúc đẩy, rồi lại
được hổ trợ bởi, những thay đổi sâu sắc trong các chuẩn mực về trách
nhiệm và tự chế. Vào thời điểm 1978, có lẽ vẫn là một điều khả thi về
mặt kinh tế và hoàn toàn hợp pháp nếu một giám đốc công ty tự thưởng cho
mình hằng triệu đôla trong khi sa thải 40% số nhân viên và đòi hỏi
những người ở lại hằng năm phải nghỉ phép không lương. Nhưng lúc bấy giờ
không một lãnh đạo công ty nào muốn chuốc lấy ô nhục và phẫn nộ do một
hành động như thế — cũng như một giám đốc công ty ngày nay không muốn bị
trích dẫn là đã dùng một từ miệt thị chủng tộc hay bị chụp ảnh chung
với một nữ hộ tống có trả tiền (paid escort). Ngày nay, thật khó tưởng
tượng khi mở ra một tờ báo mà không chứng kiến những tin tức liên quan
đến những món tiền thù lao kếch sù trắng trợn ở giới chóp bu và những
khó khăn vật chất diễn ra đều khắp ở các tầng lớp bên dưới. Xoá bỏ một
điều cấm kỵ là dễ dàng hơn tạo ra một điều cấm kỵ, và khi một điều cấm
kỵ bị xói mòn, thì khó hồi phục nó lại như trước. Như Leo Tolstoy đã
viết, “Không có một hoàn cảnh sinh sống nào mà con người không thể làm
quen, nhất là khi anh ta thấy nó được mọi người chung quanh chấp nhận”.
Sự
dai dẳng của xu thế này — một xu thế đã đưa đến tình trạng bất bình
đẳng ngày càng trầm trọng trong vòng 30 năm qua – cho thấy một cái vòng
luẩn quẩn mà nước Mỹ không thể thoát ra được bằng các đường lối chính
trị thông thường. Khi của cải càng ngày càng tập trung trong tay một
thiểu số, thì giới giàu có cánh thế sẽ có thêm nhiều ảnh hưởng và hưởng
thêm nhiều đặc quyền. Do đó, thiểu số này và các đồng minh chính trị của
họ dễ dàng rủ bỏ sự tự chế mà khỏi phải trả giá về mặt xã hội. Sự dễ
dãi này tiếp đó sẽ cho phép họ tự do tích lũy thêm nhiều tiền của, cho
đến khi người ta không phân biệt được đâu là nguyên nhân và đâu là hậu
quả. Hình như không có gì có thể hãm bớt tiến trình này – dù đó là chiến
tranh, dù đó là tác động của công nghệ, dù đó là một cuộc bầu cử lịch
sử. Có lẽ, do một sự lo sợ chính đáng là đất nước đang đi tới chỗ suy
bại, giới giàu có và đồng minh chính trị của họ cuối cùng sẽ phải biết
tự chế và, chẳng hạn, bắt đầu thay đổi tư duy về thuế má — dần dần khác
với Stephen Schwarzman và ngày càng giống như Warren Buffet.
Trong
khi đó, tình trạng bất bình đẳng sẽ tiếp tục chế nhạo lời hứa hẹn của
nước Mỹ về cơ hội đồng đều cho mọi người dân. Bất bình đẳng tạo ra một
nền kinh tế khập khễnh, đưa đến tình trạng người giàu nắm trong tay quá
nhiều tiền của để tha hồ đầu cơ kiếm lợi trong khi giai cấp trung lưu
không có đủ tiền để mua sắm những thứ mà họ cho rằng họ xứng đáng được
hưởng, do đó họ phải đi vay mượn và lún sâu vào nợ nần. Những điều vừa
nói nằm trong những nguyên nhân dài hạn đã dẫn đến cuộc khủng hoảng tài
chính và cuộc Đại suy thoái hiện nay. Bất bình đẳng sẽ biến xã hội
thành một hệ thống giai cấp, giam hãm con người trong hoàn cảnh họ sinh
ra — một lời nguyền rủa đối với chính ý niệm giấc mơ Mỹ. Bất bình đẳng
ngăn cách chúng ta với nhau trong trường học, trong láng giềng, ở sở
làm, trên máy bay, trong bệnh viện, trong đồ ăn thức uống, trong điều
kiện thể chất, trong những gì chúng ta nghĩ, trong tương lai của con cái
chúng ta, trong cách chúng ta chết. Bất bình đẳng làm cho nhiều người
không tưởng tượng ra được đời sống của tha nhân – đó là một lý do vì sao
số phận của hơn 14 triệu người Mỹ gần như thất nghiệp vĩnh viễn không
để lại dấu ấn đáng kể nào trong thủ đô chính trị và trong thủ đô truyền
thông của nước Mỹ. Bất bình đẳng xoái mòn lòng tin tưởng lẫn nhau giữa
người dân trong cùng một nước, như thể mọi người đang ở trong một trò cờ
gian bạc bịp. Bất bình đẳng dấy lên một sự phẫn nộ rộng lớn, một sự
phẫn nộ nhắm vào mục tiêu ở bất cứ nơi nào nó có thể tìm ra đối tượng —
chẳng hạn, người nhập cư, các nước ngoài, giới thượng lưu, mọi dạng thức
chính quyền – và nó tưởng thưởng những kẻ mị dân trong khi làm mất uy
tín những nhà cải cách. Bất bình đẳng làm suy yếu quyết tâm tìm kiếm
những giải pháp đầy tham vọng cho các vấn đề tập thể to lớn, vì trong
mắt của nhiều người, những vấn đề này không còn mang tính tập thể cao.
Bất bình đẳng kinh tế-xã hội có tác dụng xói mòn dân chủ.
© Trần Ngọc Cư
GEORGE
PACKER là một cây viết thường trực của tờ New Yorker. Bài tiểu luận này
dựa trên một bài Thuyết trình nằm trong Chương trình Tưởng niệm Joanna
Jackson Goldman về đề tài Văn minh và Chính phủ Mỹ mà ông đã đọc vào đầu
năm nay tại Trung tâm Cullman dành cho các Học giả và Nhà văn thuộc Thư
viện Công cộng New York.
Nguồn: http://www.foreignaffairs.com/issues/2011/90/6.
Ukraine cung cấp máy tàu cho 4 tàu tên lửa Molnya đóng tại Việt Nam
Trong
giai đoạn những năm 2003-2010 vũ khí của Nga chiếm khoảng 87,4% các
loại vũ khí mà Việt Nam nhập khẩu nhưng trong giai đoạn từ 2011-2014 con
số này khả năng sẽ tăng lên ít nhất là khoảng 97,5%. Do sự nhập khẩu
mạnh vũ khí của Nga, hiện nay Việt Nam đang là bạn hàng thứ 8 của Nga
chiếm khoảng 6% thị phần xuất khẩu vũ khí của Nga, theo dự đoán sẽ tăng
lên 9% trong những năm tới.
